Een geschiedenis van de middeleeuwen in 100 objecten

‘Bestaat er eigenlijk een museum van de middeleeuwen?’, zo vroeg iemand mij onlangs. Een goede vraag. Natuurlijk staat er in mijn woonplaats Leiden het Rijksmuseum van Oudheden met een onvolprezen afdeling ‘Archeologie van Nederland’ en zo nu en dan fraaie tijdelijke tentoonstellingen op het gebied van de (vroege) middeleeuwen (zie hier mijn recensie van Gouden middeleeuwen, ook doorgeplaatst op www.historici.nl). Ook het Catharijneconvent in Utrecht heeft een mooie middeleeuwse collectie, maar wel sterk gericht op de geschiedenis van het Christendom. Iets vergelijkbaars als het Musée nationale du Moyen Âge, beter bekend als Musée de Cluny, in Parijs ontbreekt echter in Nederland.

Wandtapijt met een toernooi, Straatsburg, ca. 1475-1500. Musée de Cluny, inv. RF 7351 (zie http://www.musee-moyenage.fr/collection/oeuvre/tournoi-tapisserie.html).

Het heeft vast te maken met ‘onze’ Gouden Eeuw die in veler ogen nu eenmaal het meeste heeft opgebracht, niet alleen in economische maar ook in culturele zin. Het middeleeuwse verleden heeft in Nederland veel minder prestige dan bijvoorbeeld in België waar de periode wel nadrukkelijk als een bloeiperiode wordt beschouwd.

Het is natuurlijk de vraag of we in dit digitale tijdperk nog wel een gebouw nodig hebben om de objecten fysiek bij elkaar te brengen? Begrijp me goed: ik ben gek op musea en ga graag naar tentoonstellingen want er gaat niets boven een ‘live’ confrontatie met een object uit het verleden. Ondertussen biedt de voortschrijdende digitalisering van de museumcollecties wel een prachtige mogelijkheid om de objecten direct bij je thuis (althans op het beeldscherm) te bezorgen.

Schilderij van Richard III, vervaardigd ca. 1510. Society of Antiquaries of London, Burlington House, inv. LDSAL 321;Scharf XX. Zie http://www.bbc.co.uk/arts/yourpaintings/paintings/richard-iii-14521485-148268.

Neem het initiatief van het British Museum in Londen. Directeur Neil Macgregor heeft in 2010 een geschiedenis van de wereld in 100 objecten samengesteld. Dit werd meteen multimediaal aangepakt met een boek, een website en een radioserie van de BBC. Nu is er een vervolg met de website Teaching history with 100 objects. Niet alleen het British museum maar ook andere musea en instellingen hebben objecten ‘aangeleverd’. Zo meldde de Society of Antiquaries of London  trots op zijn website dat een portret van koning Richard III (r. 1483-1485) gebruikt wordt in het project. In het programma is de Engelse geschiedenis dan ook prominent aanwezig. Het schilderij van Richard III maakt deel uit van de lessen over de Development of church, state and society 1066–1509. Een dergelijke handreiking lijkt me ideaal voor docenten in het middelbaar onderwijs.

Kan zoiets in Nederland ook? Natuurlijk! Het Rijksmuseum te Amsterdam, per slot van rekening ons nationale museum, biedt nu aan iedereen de mogelijkheid om een eigen digitale verzameling aan te leggen in de Rijksstudio. Als een soort gastconservator mag je schatzoeken in de rijke collecties van het museum en je eigen selectie maken. De zoekfunctie is vrij eenvoudig en met een muisklik voeg je objecten toe aan jouw eigen verzameling. Het levert vele verrassingen op want wat er allemaal in de kelders van het Rijks ligt, ook van voor de Gouden Eeuw, is echt onvoorstelbaar. Van een aantal objecten is nog geen foto beschikbaar en deze kunnen dus niet worden geselecteerd. Maar er blijft genoeg over volgens mijn tellingen:

Jaren                         Aantal objecten (met foto)

Ridder te paard, 13 de eeuw. Amsterdam, Rijksmuseum inv. BK-NM-9544.

501-800                            41 (38)

801-1100                         113 (104)

1101-1200                        56 (48)

1201-1300                        48 (43)

1301-1400                        103 (58)

1401-1500                        1279 (949)

1501-1550                        5543 (4201)

Het is duidelijk dat naarmate de middeleeuwen vorderen, het aantal beschikbare objecten toeneemt. Maar toch, naar het voorbeeld van het British Museum is hiervan natuurlijk uitstekend een geschiedenis van de middeleeuwen in 100 objecten te maken. Ik heb voorlopig veertig objecten geselecteerd (zie hier). Natuurlijk domineren mijn persoonlijke voorkeuren: veel vorsten, ridders, paarden en Burgundica. Mijn voorlopige top 5:

Bourgondisch wapenschild met Andreas-kruis en vier vuurslagen. Amsterdam, Rijksmuseum, inv. NG-KOG-2517-C.

1. Ridder te paard, 13^de  eeuw

2. Bourgondisch schild met Andreas-kruis, 15^de eeuw

3. Wapenbord van Edward IV, ca. 1480

4. De Sint-Elizabeth vloed, ca. 1490

5. Tien pleurants van het praalgraf van Isabella van Bourbon (ca. 1475)

Om aan de honderd objecten te komen – en ter verbreding van mijn beperkte blik – ben ik nog op zoek naar zestig stuks uit de collectie van het Rijks. Daarom een oproep: stuur via het reactieformulier onder aan dit blog één, twee of drie objecten in (het liefst met een weblink) die je graag in deze verzameling wilt opnemen. Ik neem het begrip ´middeleeuwen´ trouwens ruim; alles van voor ca. 1550 is toegestaan. Ik voeg ze vervolgens toe aan mijn verzameling. Je kunt hier meteen aan de slag. Veel plezier!

Name(vereist)

Email(vereist)

Website

Reactie(vereist)

Verstuur

Δ

 

Het leven van een edelman

Zo luidde de titel van de spreekbeurt die mijn oudste zoon onlangs in de brugklas van een Leidse middelbare school moest houden, samen met een klasgenootje overigens. Nee, ik heb hem niets ingefluisterd en hij heeft gewoon zelf boeken uit de bibliotheek gehaald. Ongetwijfeld zal wikipedia ook een belangrijke bron van kennis zijn geweest.

‘Waarom staat er “edelman” en niet “middeleeuwse edelman”?’, was mijn eerst reactie op zijn powerpoint toen hij deze voor het hele gezin presenteerde. Dat was wel duidelijk vond hij; ze ‘deden’ nu de middeleeuwen in de klas en iedereen moest een presentatie houden over een middeleeuws onderwerp. NIet zeuren pap.

Ik slikte andere lastige vragen maar in. Wat maakte een edelman edel? En wat is het verschil eigenlijk tussen een ridder en een edelman? Ook historici kunnen slechts met moeite een antwoord formuleren op deze fundamentele vragen. Er zijn immers geen kant en klare lijsten van edelen overgeleverd uit de middeleeuwen. Hoe dan ook moet je deze sociale categorie ‘reconstrueren’ op basis van teksten in het archief en beeldmateriaal (grafmonumenten, wapenschilden etc.).

Jachtscène uit Le livre de la chasse, ca. 1407 (Morgan Library)

En eigenlijk ging zijn spreekbeurt daar ook niet over. De hoofdstukken over respectievelijk de jacht, toernooien en het kasteel zeiden genoeg over het adellijk leven (vivre noblement). Deze levensstijl maakte immers voor tijdgenoten het onderscheid duidelijk met niet-edelen. Het laatste hoofdstuk over landbezit verklaarde tenslotte de sociaal-economische positie van edelen. Niet alleen op de ladder van status en prestige maar ook op die van bezit en rijkdom stonden edelen nu eenmaal een paar treden hoger dan niet-edelen.

De titel van zijn spreekbeurt was dus heel goed getroffen.

Tijdens de meivakantie bezochten we een kasteel in de Ardennen: Reinhardstein, gelegen vlakbij Robertville in de Belgische Oostkantons. Het kasteel is waarschijnlijk vernoemd naar Reinoud van Waimes die in 1354 toestemming kreeg van Wenceslas van Luxemburg om op dit strategisch en hoog gelegen punt, een kasteel te bouwen. Waar zou je meer te weten kunnen komen over het leven van een edelman dan in een middeleeuws kasteel?

Dat viel toch wat tegen. Het kasteel is idyllisch gelegen, aan de rivier de Warche en omringd door bossen. Deze A-lokatie rechtvaardigt echter slechts deels de exorbitante toegangsprijs van 31 euro voor het gezin (wel inclusief ‘degustatie’ van het kasteelbier, cola voor de kinderen). Maar het onderhoud van het kasteel vergt natuurlijk bakken met geld; vele edelen gingen (en gaan) daar financieel aan ten onder.

Kasteel Reinhardstein

Dat de helft van het gebouw was ‘gereconstrueerd’ op basis van 17^de eeuwse tekeningen, tja, dat is het lot van de meeste middeleeuwse kastelen. Veel middeleeuwse voorwerpen zijn er niet meer te vinden. Wel hadden de opeenvolgende eigenaars flink ingeslagen op allerhande veilingen. We zagen naast natuurlijk veel wapens en harnassen, ook Siciliaanse marionetten, een standbeeld van Karel de Grote, en enkele beelden van de Haarlemse beeldhouwer Claus Sluter (zouden ze echt zijn?). In de wat kitcherig versierde kapel lag zelfs een handschrift met polyfone muziek. Over het leven van een edelman kwamen we echter weinig te weten.