Kip in de kerk

Deze vakantie was ik in Santo Domingo de la Calzada in La Rioja, Spanje. Het plaatsje ligt op de pelgrimsroute, de camino, naar Santiago de Compostela waar de overblijfselen van de apostel Jacob de Meerdere begraven zouden liggen. In de kathedraal van Santo Domingo de la Calzada ligt het graf van een andere heilige, Domingo García, naar wie de plaats is genoemd. Deze vrome man legde in de elfde eeuw aldaar een verharde weg (calzada) aan. Om de pelgrims die op weg waren naar Santiago te faciliteren, construeerde hij bovendien een brug over de rivier de Oja en bouwde hij een hospitaal en een kerk. De heilig verklaarde Domingo heeft zijn plek dus wel verdiend in de kerk. Opmerkelijk genoeg is recht tegenover zijn graftombe een kippenhok tegen de muur bevestigd, met daarin een witte kip en een haan.

De kippen zijn er ter nagedachtenis aan een wonder dat in Santo Domingo zou hebben plaats gevonden. De oerversie van dit wonderlijke verhaal is te vinden in een twaalfde eeuws handschrift, het beroemde Boek van de heilige Jacobus ook wel bekend als de Codex Calixtinus. Een Duitse pelgrim is met zijn zoon op weg naar Santiago en zij overnachten in Toulouse. De herbergier is jaloers op de rijke pelgrims en stopt ’s nachts een zilveren beker in hun bagage. De volgende dag wanneer de reizigers op het punt staan te vertrekken, beschuldigt hij hen van diefstal. De rechter van dienst veroordeelt de pelgrims tot de strop maar hij strijkt met de hand over zijn hart: het is voldoende dat één van beide dieven wordt opgeknoopt. De zoon offert zich op en de vader vervolgt zijn weg naar Santiago. Een paar weken later op de terugreis komt hij weer langs Toulouse en wat blijkt: zijn zoon hangt nog steeds aan de galg, maar wel springlevend, natuurlijk dankzij de tussenkomst van Sint Jacob. De herbergier moest het duur bekopen en wordt nu in plaats van de zoon opgehangen.

Dit verhaal werd in de twaalfde en dertiende eeuw razend populair onder pelgrims. Doordat ze het wonder aan elkaar doorvertelden, ontstonden verschillende versies en varianten. Deze zijn onder andere terug te vinden in een wonderverhaal opgetekend door de monnik Caesarius van Heisterbach – waarin de Duitse pelgrims werden ingewisseld voor Utrechtse – en in de Legenda Aurea van Jacobus de Voragine. In de veertiende eeuw brachten Duitse auteurs drie nieuwe elementen in. Niet de herbergier maar zijn dochter heeft de zilveren beker verstopt in de bagage omdat de zoon niet ingaat op haar avances. Verder reageert de herbergier, die net kippen aan het braden is, vol ongeloof wanneer de vader hem buiten adem komt vertellen dat zijn zoon nog leeft. Onmiddellijk vliegen de kippen levend en wel van het spit. Tenslotte wordt de plaats van handeling verplaatst naar Santo Domingo. Daarom worden sinds de vijftiende eeuw ter nagedachtenis aan dit wonder een levende kip en haan – als levende relikwieën – gehouden in de kerk.

De populariteit van deze wonderen in de middeleeuwen is goed te verklaren. De verhalen waren zeer herkenbaar aangezien verschillende elementen en motieven terug te vinden zijn in de bijbel. Bovendien hadden ze een concrete boodschap voor de pelgrims: wees op je hoede onderweg, pas op voor inhalige herbergiers (en hun dochters!) en vertrouw tijdens de tocht op de bescherming van Sint Jacob en andere heiligen. Een bijkomend voordeel voor Santo Domingo de la Calzada was dat de plaats zijn positie als aantrekkelijke verblijfplaats op de camino kon verstevigen; dat was gunstig voor de lokale economie. Ook ik heb daaraan deze vakantie mijn steentje bijgedragen.

PS In 2011 werd de Codex Calixtinus op klaarlichte dag gestolen uit de kluis van het archief van de kathedraal van Santiago. Dit opmerkelijke nieuws haalde ook in Nederland diverse media (zie hier en hier). Het handschrift werd pas na een jaar teruggevonden in de garagebox van de elektricien van de kathedraal, maar dat vond men hier niet echt de moeite van het vermelden waard (zie daarom hier  en hier). Sint Jacob blijft voor wonderen zorgen.