Een geschiedenis van de middeleeuwen in 100 objecten

‘Bestaat er eigenlijk een museum van de middeleeuwen?’, zo vroeg iemand mij onlangs. Een goede vraag. Natuurlijk staat er in mijn woonplaats Leiden het Rijksmuseum van Oudheden met een onvolprezen afdeling ‘Archeologie van Nederland’ en zo nu en dan fraaie tijdelijke tentoonstellingen op het gebied van de (vroege) middeleeuwen (zie hier mijn recensie van Gouden middeleeuwen, ook doorgeplaatst op www.historici.nl). Ook het Catharijneconvent in Utrecht heeft een mooie middeleeuwse collectie, maar wel sterk gericht op de geschiedenis van het Christendom. Iets vergelijkbaars als het Musée nationale du Moyen Âge, beter bekend als Musée de Cluny, in Parijs ontbreekt echter in Nederland.

Wandtapijt met een toernooi, Straatsburg, ca. 1475-1500. Musée de Cluny, inv. RF 7351 (zie http://www.musee-moyenage.fr/collection/oeuvre/tournoi-tapisserie.html).

Het heeft vast te maken met ‘onze’ Gouden Eeuw die in veler ogen nu eenmaal het meeste heeft opgebracht, niet alleen in economische maar ook in culturele zin. Het middeleeuwse verleden heeft in Nederland veel minder prestige dan bijvoorbeeld in België waar de periode wel nadrukkelijk als een bloeiperiode wordt beschouwd.

Het is natuurlijk de vraag of we in dit digitale tijdperk nog wel een gebouw nodig hebben om de objecten fysiek bij elkaar te brengen? Begrijp me goed: ik ben gek op musea en ga graag naar tentoonstellingen want er gaat niets boven een ‘live’ confrontatie met een object uit het verleden. Ondertussen biedt de voortschrijdende digitalisering van de museumcollecties wel een prachtige mogelijkheid om de objecten direct bij je thuis (althans op het beeldscherm) te bezorgen.

Schilderij van Richard III, vervaardigd ca. 1510. Society of Antiquaries of London, Burlington House, inv. LDSAL 321;Scharf XX. Zie http://www.bbc.co.uk/arts/yourpaintings/paintings/richard-iii-14521485-148268.

Neem het initiatief van het British Museum in Londen. Directeur Neil Macgregor heeft in 2010 een geschiedenis van de wereld in 100 objecten samengesteld. Dit werd meteen multimediaal aangepakt met een boek, een website en een radioserie van de BBC. Nu is er een vervolg met de website Teaching history with 100 objects. Niet alleen het British museum maar ook andere musea en instellingen hebben objecten ‘aangeleverd’. Zo meldde de Society of Antiquaries of London  trots op zijn website dat een portret van koning Richard III (r. 1483-1485) gebruikt wordt in het project. In het programma is de Engelse geschiedenis dan ook prominent aanwezig. Het schilderij van Richard III maakt deel uit van de lessen over de Development of church, state and society 1066–1509. Een dergelijke handreiking lijkt me ideaal voor docenten in het middelbaar onderwijs.

Kan zoiets in Nederland ook? Natuurlijk! Het Rijksmuseum te Amsterdam, per slot van rekening ons nationale museum, biedt nu aan iedereen de mogelijkheid om een eigen digitale verzameling aan te leggen in de Rijksstudio. Als een soort gastconservator mag je schatzoeken in de rijke collecties van het museum en je eigen selectie maken. De zoekfunctie is vrij eenvoudig en met een muisklik voeg je objecten toe aan jouw eigen verzameling. Het levert vele verrassingen op want wat er allemaal in de kelders van het Rijks ligt, ook van voor de Gouden Eeuw, is echt onvoorstelbaar. Van een aantal objecten is nog geen foto beschikbaar en deze kunnen dus niet worden geselecteerd. Maar er blijft genoeg over volgens mijn tellingen:

Jaren                         Aantal objecten (met foto)

Ridder te paard, 13 de eeuw. Amsterdam, Rijksmuseum inv. BK-NM-9544.

501-800                            41 (38)

801-1100                         113 (104)

1101-1200                        56 (48)

1201-1300                        48 (43)

1301-1400                        103 (58)

1401-1500                        1279 (949)

1501-1550                        5543 (4201)

Het is duidelijk dat naarmate de middeleeuwen vorderen, het aantal beschikbare objecten toeneemt. Maar toch, naar het voorbeeld van het British Museum is hiervan natuurlijk uitstekend een geschiedenis van de middeleeuwen in 100 objecten te maken. Ik heb voorlopig veertig objecten geselecteerd (zie hier). Natuurlijk domineren mijn persoonlijke voorkeuren: veel vorsten, ridders, paarden en Burgundica. Mijn voorlopige top 5:

Bourgondisch wapenschild met Andreas-kruis en vier vuurslagen. Amsterdam, Rijksmuseum, inv. NG-KOG-2517-C.

1. Ridder te paard, 13^de  eeuw

2. Bourgondisch schild met Andreas-kruis, 15^de eeuw

3. Wapenbord van Edward IV, ca. 1480

4. De Sint-Elizabeth vloed, ca. 1490

5. Tien pleurants van het praalgraf van Isabella van Bourbon (ca. 1475)

Om aan de honderd objecten te komen – en ter verbreding van mijn beperkte blik – ben ik nog op zoek naar zestig stuks uit de collectie van het Rijks. Daarom een oproep: stuur via het reactieformulier onder aan dit blog één, twee of drie objecten in (het liefst met een weblink) die je graag in deze verzameling wilt opnemen. Ik neem het begrip ´middeleeuwen´ trouwens ruim; alles van voor ca. 1550 is toegestaan. Ik voeg ze vervolgens toe aan mijn verzameling. Je kunt hier meteen aan de slag. Veel plezier!

Name(vereist)

Email(vereist)

Website

Reactie(vereist)

Verstuur

Δ

 

Een kogel door de wijn

Stadsrekening over het jaar 1478-79. Stadsarchief Mechelen.

Een gat in een vijftiende eeuwse Mechelse stadsrekening! Muizen? Nee, daarvoor is het gat net even te netjes. Waarom zou een muis zich recht doorheen dat heerlijke papier vreten? Een verveelde stadsklerk die de rekening heeft doorboord met een priem? Onwaarschijnlijk. Een kogelgat dan? Daar lijkt het meer op. Zijn de rekeningen dan echt als verdedigingsmateriaal gebruikt? Mechelen is diverse keren belegerd geweest en ook nog geplunderd. Zijn de kogels dwars door de muren van het stadhuis heen gegaan? Of zijn de rekeningen als verdedigingsmateriaal gebruikt? Voor andere suggesties houd ik me aanbevolen.

Stadsrekening over het jaar 1472-73. Stadsarchief Mechelen.

Mechelen heeft nog geluk gehad. Het stadsarchief is zeer goed bewaard gebleven en is nooit geteisterd door brand, waterschade of ander onheil. Daardoor kunnen we in de 21^ste eeuw nog steeds de prachtige reeks stadsrekeningen – vrijwel compleet van 1311 tot 1792 – raadplegen.

Stadsrekeningen zijn fantastische bronnen. Ze bestaan niet uit een saaie opsomming van wat bedragen, inkomsten en uitgaven. Nee, ze bieden een mooi inzicht in bijvoorbeeld de samenstelling van het stadsbestuur en zijn politieke netwerk. Zo worden alle reiskosten verantwoord van de ambtenaren (raadsheren, secretarissen, boden) verbonden aan de stad.

De leukste informatie staat altijd in de rubriek wijnschenkingen. Hier kom je te weten wie er allemaal op bezoek kwam in de stad. Aan de hoogte van het wijngeschenk (doorgaans witte rijnwijn, geschonken in kannen) kan je bovendien de status van een persoon aflezen. Een eenvoudige stadsbestuurder kreeg 1 kan, een adellijke raadsheer 2 kannen, een bisschop 6 kannen en de vorst kon zelfs op een heel vat rekenen. Die had natuurlijk een groter gevolg dat ook dorstig was. De wijn werd namelijk direct geconsumeerd.

Het wijngeschenk leeft nog steeds voort in onze samenleving. Als we bij vrienden gaan eten is het meest gebruikelijke geschenk een fles wijn, die soms meteen wordt opgedronken. Ook als relatiegeschenk of nieuwjaarsgeschenk behoort de fles wijn nog steeds tot de toppers. De wijn die de steden in de late Middeleeuwen aan bezoekers schonk moet in het kader van dergelijke vormen van public relations worden gezien. In het algemeen probeerde de stad hiermee namelijk zijn reputatie hoog te houden. Bovendien verwachtte de stad dat deze geschenken in een of andere vorm aan de stad werden terug gegeven. Vooral van de kant van de vorstelijke dienaren werd een tegenprestatie verwacht in de vorm van bijvoorbeeld een belastingkorting.

Sacramentsprocessie te Amsterdam met op de achtergrond de Oude Kerk. Afbeelding op een processievaandel uit 1555. Collectie: Amsterdam Museum.

Maar het stadsbestuur gebruikte het wijngeschenk ook voor het onderhouden van zijn ‘interne’ relaties. Er werd op grote schaal wijn geschonken tijdens stedelijke festiviteiten, zoals bijvoorbeeld de jaarlijkse wisseling van het stadsbestuur en de viering van Sacramentsdag op de tweede donderdag na Pinksteren. Dit was een zeer belangrijk liturgisch feest waarbij de instelling van het sacrament van het Heilig Avondmaal werd herdacht.

Met name de schutters, de stadsmilities die tijdens de festiviteiten moesten zorgen voor handhaving van de openbare orde, profiteerden van deze schenkingen. Mogelijk werd het wijngeschenk zelfs ingezet als lokmiddel voor de schutters die wel in waren voor een verzetje. Zo beschrijft een zestiende-eeuwse Amsterdamse kronikeur dat de schutters al tijdens de processie wijn kregen geschonken. Ironisch meldt hij dat ‘het buycksken wert altemet vol al eer de processie gedaen is: dit is haere devotie die sy hebben’.1

1 M. Carasso-Kok ed., Geschiedenis van Amsterdam tot 1578. Een stad uit het niets (Amsterdam, 2004), p. 420

PS Dit bericht was nog geen uur oud of Kim Ragetli bood al een deel van de oplossing voor het kogelgat. Kijk naar dit filmpje van minuut 14 t/m 16.