In het Noordbrabants Museum…
Nee, stop! Niet weer Jeroen Bosch, hè? Over die tentoonstelling hebben we toch alles al gelezen, van de Volkskrant tot The Guardian, en van Twitter tot CNN ? Wat voeg jij daar nog aan toe?
Ik snap je punt maar het is gewoon een schitterende tentoonstelling die je niet mag missen. Iedereen die maar een beetje is geïnteresseerd in de combinatie middeleeuwen en schilderkunst moet naar ‘s-Hertogenbosch.
Was er in 2001 niet ook al een grote Bosch tentoonstelling?
Inderdaad, in museum Boijmans van Beuningen te Rotterdam. Net als nu was er toen ook een deel van de tentoonstelling gewijd aan de thuisstad van de schilder. Maar ook was er aandacht voor de Nederlanden en zelfs voor ‘De wereld van Jheronimus Bosch’. Iets meer context dan nu dus.
Logisch: toen konden ze toch veel minder werken van de meester laten zien?
Klopt, toen waren het er 12, nu 17 van de in totaal 24 werken die aan Bosch worden toegeschreven door het Bosch Research and Conservation Project (hoewel het Prado museum in Madrid daar heel anders over denkt). Overigens was er in 1967 ook al een tentoonstelling in ‘s-Hertogenbosch waar volgens de huidige strenge tellingen achteraf gezien eigenlijk maar zes echte ‘Bosch’ hingen. Die tentoonstelling was toen een daverend succes met niet minder dan 300.000 bezoekers, tien keer zoveel dan was verwacht. Het programma Andere Tijden maakte er onlangs een fraaie uitzending over. Let vooral op de exploitant van de koffiekamer die niet had durven dromen dat hij ooit zoveel Bossche bollen zou verkopen. Ook toen ging het al over de randverschijnselen, tot grote ergernis van de organisator die er als een relatief onbekende in de kunstwereld voor had gezorgd dat diverse grote musea in de wereld werken opstuurden naar de hoofdstad van Noord-Brabant.
Hoe staat het met de drukte deze keer?
Ach, op zo’n blockbuster komen natuurlijk veel mensen af. Wij (een stel met twee kinderen) waren er op een dinsdagmiddag in de voorjaarsvakantie en zelfs toen waren er geen dagkaarten meer beschikbaar. Er waren vooral veel 60plussers, Franssprekende kunsthistorici, vriendinnenclubs, Rabobankmedewerkers of een combinatie van deze categorieën. Natuurlijk is er ontzettend veel te zien op die schilderijen met al die vreemde personages dus soms duurt het even voordat je vooraan staat. Maar dan is het kijkplezier gegarandeerd!
‘Visioenen van een genie’ luidt de ondertitel van de tentoonstelling. Ietwat pretentieus?
Het Boijmans van Beuningen organiseerde eerder dit jaar een soort prequel van deze tentoonstelling – waar De hooiwagentriptiek uit het Prado ook al te zien was – en bestempelde deze als ‘de ontdekking van het dagelijks leven’. Tja, als je landlopers, goochelaars, kwakzalvers, hoeren en boeren beschouwt als typisch voor het ‘leven in de middeleeuwen’, dan zit daar misschien wat in. Opvallend zijn vooral de talloze fantasiefiguren die Bosch op magistrale wijze schilderde, al dan niet in hemel, hel of op weg daar naartoe. De zondeval, de zondvloed en het Laatste Oordeel zijn natuurlijk geen visoenen van de schilder maar staan gewoon in de bijbel. Maar de manier waarop Bosch deze bijbelse lieux de mémoire vorm gaf, is geniaal.
Detail uit De dood en de vrek (ca. 1485-1490) van Jeroen Bosch. Washington, National Gallery of Art
Jij bent vooral geïnteresseerd in vorsten, ridders en edelen. Nog wat van je gading tegen gekomen?
Onverwachte ontdekking! Op het schilderij De dood en de vrek is een toernooi-uitrusting te zien van de stervende vrek in het bed : een helm, een schild, een toernooizwaard (inclusief koordje), een lans en een harnashandschoen (? andere suggesties?). In de catalogus wordt deze uitrusting beschouwd als een verwijzing naar het leven van de vrek die zich blijkbaar ‘in betere tijden met het dure, riskante en zinloze vermaak van het steekspel bezighield’. De kerk stond zeker niet positief tegenover het steekspel en het toernooi en vond dat de ridderschap zijn tijd en energie beter aan andere zaken kon besteden. Een schitterende les voor praktiserende ridders die ook in de tijd van Bosch blijkbaar nog steeds kozen voor een ledig en zondig maar wel spannend en eervol leven.
Man en paard 
Dag Mario,
Over dat harnas onder het bed valt nog wel iets te zeggen. Onder het bed van Eggeric in Karel ende Elegast wordt ook een wapenrusting in de slaapkamer bewaard en ik herinner me ook een artikel in de Bijdragen voor de Geschiedenis van Gelderland waar een inventaris van een edelman beschreven word. Ook hier bevond de wapenrusting zich onder het bed.
Groeten,
JdP
Dank Jan!
Dank voor dit verslag. Ik ga ook op een dinsdagmiddag (17 uur); echter zonder aanhang. Dat doe ik ze toch maar niet aan. Ik lees me momenteel natuurlijk in op de ‘materie’ en heb dus de catalogus van 2001 weer opgeduikeld. Daarin wordt ook ‘Dood van een wrek’ besproken. Op basis van een artikel van Anna Morganstern ging men (de schrijver van dat bewuste hoofdstuk) er toen vanuit dat het om een pandjesbaas gaat. Uit inventarissen van deze beroepsgroep blijkt dat zij vaak kostbare spullen, kleding én wapentuig beleenden. Dit soort voorwerpen zien we hier ook op de voorgrond rondzwerven. Daarmee zou de wrek dus niet de echte gebruiker van het toernooiharnas zijn. De hoofdboodschap van het schilderij blijft natuurlijk overeind: geld helpt je niet naar de hemel. Het harnas is wellicht een signaal naar de ijdele elite: je dure hobby zal tot armoede leiden. Bosch beschouwde armoede ook als een zonde. Verderop in de catalogus komt ter sprake dat deze wrek zich waarschijnlijk ook bezondigt aan woeker. In de kist ligt een stapel documenten en een duiveltje houdt een verzegelde brief in de lucht. Dit kunnen wisselbrieven zijn, die dienden om verboden rentebetalingen te omzeilen.