De Zeeuwse leeuw is los!

De provincie Zeeland laat zijn middeleeuwse leeuw los. Althans, dat was het plan. Gedeputeerde Staten hadden een nieuw logo laten ontwerpen zonder de karakteristieke rode leeuw. Een paar politici trokken – onder druk van enig twitter- en facebookgeweld – echter met succes aan de bel: de leeuw moet terug. De Zeeuwse leeuw staat immers symbool ‘voor verbondenheid en de Zeeuwse identiteit’, aldus de SGP (nu nog vier van de 39 zetels en lid van de Gedeputeerde Staten). Hoe was het dan mogelijk dat de leeuw dan toch bij het grofvuil werd gezet? Heel eenvoudig: het nieuwe beeldmerk kostte minder dan 25.000 euro dus er hoefde geen toestemming aan Provinciale Staten gevraagd te worden.

Wapenschild van Zeeland, ca. 1480-1500. Anthonis de Roovere, Cronicke van Vlaenderen. Brugge, Openbare Bibliotheek, ms. 437. Klik hier.

De leeuw mag overigens nog wel blijven staan in het officiële wapen van de provincie. Zeeland is niet de enige provincie die nog min of meer het middeleeuwse wapenschild gebruikt. Zo voert Noord-Brabant nog steeds de gouden leeuw op een zwart veld, het heraldische symbool van het (veel grotere) middeleeuwse hertogdom Brabant. En ook in Friesland, Holland (Noord en Zuid) en Gelderland hebben de middeleeuwse leeuwen, in diverse kleuren, reeds vele provinciebestuurders overleefd.

Al die leeuwen staan sinds mensenheugenis symbool voor het territorium en zijn herkenningstekens van het bevoegd gezag. Ze zijn ooit op de blazoenen van de toenmalig regerende vorstenhuizen terecht gekomen. Dat was natuurlijk geen toeval. In het dierenrijk staat de ‘koning der dieren’ aan de top van de voedselketen. Maar meer nog: de leeuw staat voor kracht, moed, trots en gerechtigheid, allemaal zeer geschikte kwaliteiten die een zelfbewuste vorst zich graag toedichtte.

Geen verrassing dus dat de Franse historicus Michel Pastoureau na het tellen van 125.000 wapenschilden over een tijdspanne van drie eeuwen (1200-1500) ontdekte dat de leeuw de lijst aanvoert van afgebeelde stukken (15%). Hij eindigde ver voor de adelaar (3%) en de beer (0,5%), twee andere dieren met koninklijke pretenties. Bij een uitsplitsing naar regio blijkt echter dat in de Nederlanden de leeuw relatief vaker voorkomt dan elders (18% en meer).

In de twaalfde en dertiende eeuw kozen vele vorsten en edelen in de Nederlanden voor de leeuw als symbool voor hun aversie tegen de Duitse keizer. Voor de keizer, die goed naar zijn Romeinse voorbeeld had gekeken, was de adelaar immers het symbool van soeverein gezag.

Maria van Bourgondië met de zeventien wapenschilden van haar territoria, ca. 1480-1500. Uit: Anthonis de Roovere, Cronicke van Vlaenderen. Brugge, Openbare Bibliotheek, ms. 437. Bron: klik hier.

De populariteit van de leeuw in deze streken is goed terug te zien in miniaturen met de wapenschilden van de Nederlanden. Op de zeventien wapenschilden in een miniatuur met Maria van Bourgondië (r. 1477-1482) zijn er maar liefst elf met leeuwen te vinden. De Zeeuwse leeuw staat er nog prominent op (voor de oudste afbeelding klik hier).

Wapenschild van Filips de Goede. Wapenboek van Hendrik van Heesel, ca. 1450. Antwerpen, Stadsbibliotheek, B 89420 A. Bron: klik hier. 

Toen de Bourgondische vorsten de gewesten in de Nederlanden in handen kregen, verweefden zij op subtiele wijze de leeuwen in hun persoonlijke wapenschild. Jan zonder Vrees (r. 1404-1419) gaf de Vlaamse leeuw een prominente plaats in het hart. Zijn zoon Filips de Goede (r. 1419-1467) voegde daar nog eens zowel de Brabantse als de Limburgse leeuw aan toe.

Het was een statement tegenover de Franse koning (lelie) en de Duitse keizer (adelaar), de twee enige Europese vorsten die nooit een leeuw in hun wapenschild hebben gehad. Juist op het grondgebied van deze twee soevereine vorsten creëerden de Bourgondiërs hun eigen staat. De drie leeuwen moesten het nu toch wel tegen de adelaar kunnen opnemen.

Interessant is de beweegreden van de provincie Zeeland om de leeuw te verwijderen. Het dier stond blijkbaar vooral symbool voor de provincie als ‘gezagsdrager, vergunningverlener en handhaver. Tegenwoordig is dat heel anders. We staan het liefste naast de mensen, we hebben een meer faciliterende rol.’ De leeuw straalt tegenwoordig teveel gezag uit en mag de burger niet intimideren. De provincie gaat het nieuwe wapen heroverwegen, volgens de Provinciale Zeeuwse Courant. ‘Er zijn meerdere ontwerpen gemaakt. Ook ontwerpen waarvan de leeuw onderdeel uitmaakt.’ Nee, die leeuw gaat het niet redden. Ik suggereer het Zeeuwse trekpaard voor het nieuwe logo.

Wapen van Bartout van Assendelft. Uit: Wapenboek Beyeren (ca. 1400) f. 58r, Den Haag, Koninklijke Bibliotheek. Bron: klik hier.

Heraldische plaagstoot in een middeleeuws handschrift?

Een tribune met zeven (adellijke) dames met de blik op oneindig. Waar kijken ze naar?

Adellijke dames op de eretribune bij een toernooi. Koninklijke Bibliotheek, Brussel, ms. IV 684 f. 43v (Bron: zie hier)

Naar een toernooi tussen twee teams, het ene aangevoerd door koning Edward I van Engeland (r. 1272-1307) en het andere door hertog Jan I van Brabant (r. 1267-1294). Het gaat om een massaal mêlée-toernooi waarbij twee teams het tegen elkaar opnemen met zwaarden (zie hieronder). De bedoeling was om zoveel mogelijk opponenten gevangen te nemen, net als bij een gewone veldslag. Een tribune was wel nodig want de strijd kon uitwaaieren over de velden. Er wordt flink op elkaar ingehakt en niemand wordt gespaard; geen wonder dat er vaak doden en gewonden vielen tijdens dergelijke toernooien; Jan I zou zelf later ook nog sterven toen tijdens een steekspel zijn tegenstander een lans boorde in zijn oksel, het enige stukje bovenlijf dat een harnas onbeschermd liet.

Toernooi tussen de teams van Jan I en Edward I. KB, Brussel, ms. 684 f. 44r (Bron: zie hier)

Deze twee miniaturen komen uit een prachtig verlucht handschrift dat tegenwoordig in de Koninklijke Bibliotheek van Brussel bewaard wordt (hier doorbladerbaar). Het handschrift is waarschijnlijk rond 1445 gemaakt in het klooster van Affligem, gelegen tussen Aalst en Asse. Het is een gedeeltelijk afschrift van de Brabantsche Yeesten van Jan van Boendale waarbij de bewerker ook nog eens delen van de Spiegel Historiael van Lodewijk van Velthem  in de tekst heeft geïntegreerd. (Deze ingewikkelde overlevering wordt hier door Dirk Schoenaers uiteengezet).

Ridderslag van Jan I van Brabant en zijn broer Godevaart. KB, Brussel, ms. IV 684 f. 43r.

Opmerkelijk genoeg zegt de begeleidende tekst in de kroniek niets over de miniaturen. We krijgen geen praatje bij een plaatje. Er is sprake van de ridderslag van hertog Jan I en zijn broer Godevaard door de Franse koning Filips III maar dat hoorde eigenlijk nog bij de vorige pagina (zie hiernaast).

Jans eerste reis naar Engeland, in 1279, komt aan bod op de volgende pagina met het opschrift Hoe hertoge Jan in Ingelant tornyerde ende synen zoen aens conyncx dochter bestaedde. Er is sprake van een toernooi waarop Jan zoveel indruk maakte dat koning Edward I direct bereid was zijn dochter Margaretha aan Jans zoon Jan II uit te huwelijken. Nadere details ontbreken over het toernooi in Engeland ontbreken zowel in de Brabantsche Yeesten als in de Spiegel Historiael maar zijn wel te vinden in een andere kroniek: de Slag bij Woeringen van Jan van Heelu waarin verhaald wordt hoe Jan I op roemrijke wijze het hertogdom Limburg bij Brabant voegde. De vervaardiger van de miniaturen moet zo rond 1445 deze tekst dus ook gekend hebben. Of was hij er misschien van uitgegaan dat de bewerker ook hieruit ter inspiratie zou putten?

Jan II vs. Edward I tijdens een toernooi in Engeland. KB, Brussel, ms IV 684 f. 44r.

Even terug naar de toernooiminiaturen. De miniaturist is op het eerste gezicht zorgvuldig te werk gegaan en heeft via heraldische herkenningstekens de deelnemers aan het toernooi een gezicht gegeven. Zo is op de voorgrond van de toernooiminiatuur hertog Jans zoon Jan II te zien, herkenbaar aan de gouden Brabantse leeuw met barensteel (zeg maar een horizontale stok met drie hangers) op zijn wapenrok en het dekkleed van het paard. Hij neemt het op tegen koning Edward I, te herkennen aan een wapenrok en dekkleed versierd met drie gouden leeuwen op een rood veld. Achter Jan II is de heer van Wezemaal te zien (zilveren lelies op een rood veld).

Op de toernooiminiatuur is het natuurlijk een drukke bedoening. In al dat gedrang van die ridders op paarden (let ook op der verschillende soorten helmen die gebruikt worden) passen niet zoveel kleuren en symbolen. Daarom heeft de miniaturist ook nog gebruik gemaakt van de tribune om wat extra deelnemers te kunnen weergeven:

Wapenschilden op de eretribune bij het toernooi. KB, Brussel, ms. 684 f. 43v.

Hij heeft twee reeksen van wapenschilden onder elkaar gezet. De onderste reeks is het Brabantse team met naast Jan I en zijn zoon Jan II, de heren van Gaasbeek, Wezemaal, Rotselaar, Geten, Diest, Breda en Bierbeek, oftewel de top van de Brabantse ridderschap. Deze baanrotsen, zoals ze wel genoemd werden, waren zo rijk en machtig dat ze een eigen banier mochten voeren in de strijd en op een toernooi. Voor een 15de eeuws publiek waren deze heren nog steeds herkenbaar; de heerlijkheden die werden gesymboliseerd door de wapenschilden bestonden nog steeds ook al waren ze nu in het bezit van andere families.

Edward III en zijn zonen. KB, Brussel ms. IV 684 f. 43v.

De Engelse reeks (boven de Brabantse) levert echter een opmerkelijke combinatie van wapenschilden op. Tegenover Jan I en Jan II zou je Edward I en zijn zoon Edward II verwachten. Maar we zien naast het schild met de drie gouden leeuwen, een gevierendeeld schild met in het eerste en vierde kwartier de gouden lelies van het Franse koningshuis. Dit is het wapen dat Edward III vanaf 1340 voerde om zijn claim op de Franse troon kracht bij te zetten. Naast het wapen van Edward III zien we nog drie keer hetzelfde wapen maar dan ‘gebroken’ met verschillende barenstelen. Het gaat hier om de zonen van Edward III, namelijk Edward, the black prince, Lionel of Antwerp en John of Gaunt.

Heeft de miniaturist zich hier vergist en had hij geen goede genealogie van het Engelse koningshuis paraat of gewoon geen goede voorbeelden om over te nemen? Of liet hij expres de Engelse claim in viervoud terugkomen in de miniatuur om het Franse koningshuis (en de Fransgezinden in het 15de eeuwse Brabant) een steek onder water uit te delen? Het Brabantse publiek (adellijk, stedelijk?) moet dat wel gewaardeerd hebben. Brabant had eeuwenlang goede banden onderhouden met Engeland. Dat kwam niet alleen tot uitdrukking in allerhande huwelijken maar ook in uitstekende handelsbetrekkingen. De kansen van de Engelsen op de Franse troon waren rond het midden van de vijftiende eeuw vrijwel nihil, maar dat deed niets af aan de Brabantse voorkeuren.

NB Voor suggesties ter identificatie van de overige Engelse wapenschilden op de tribune houd ik me aanbevolen.

Naschrift: zie de reacties bij dit bericht voor een oplossing van de heraldische puzzel.