Heraldische plaagstoot in een middeleeuws handschrift?

Een tribune met zeven (adellijke) dames met de blik op oneindig. Waar kijken ze naar?

Adellijke dames op de eretribune bij een toernooi. Koninklijke Bibliotheek, Brussel, ms. IV 684 f. 43v (Bron: zie hier)

Naar een toernooi tussen twee teams, het ene aangevoerd door koning Edward I van Engeland (r. 1272-1307) en het andere door hertog Jan I van Brabant (r. 1267-1294). Het gaat om een massaal mêlée-toernooi waarbij twee teams het tegen elkaar opnemen met zwaarden (zie hieronder). De bedoeling was om zoveel mogelijk opponenten gevangen te nemen, net als bij een gewone veldslag. Een tribune was wel nodig want de strijd kon uitwaaieren over de velden. Er wordt flink op elkaar ingehakt en niemand wordt gespaard; geen wonder dat er vaak doden en gewonden vielen tijdens dergelijke toernooien; Jan I zou zelf later ook nog sterven toen tijdens een steekspel zijn tegenstander een lans boorde in zijn oksel, het enige stukje bovenlijf dat een harnas onbeschermd liet.

Toernooi tussen de teams van Jan I en Edward I. KB, Brussel, ms. 684 f. 44r (Bron: zie hier)

Deze twee miniaturen komen uit een prachtig verlucht handschrift dat tegenwoordig in de Koninklijke Bibliotheek van Brussel bewaard wordt (hier doorbladerbaar). Het handschrift is waarschijnlijk rond 1445 gemaakt in het klooster van Affligem, gelegen tussen Aalst en Asse. Het is een gedeeltelijk afschrift van de Brabantsche Yeesten van Jan van Boendale waarbij de bewerker ook nog eens delen van de Spiegel Historiael van Lodewijk van Velthem  in de tekst heeft geïntegreerd. (Deze ingewikkelde overlevering wordt hier door Dirk Schoenaers uiteengezet).

Ridderslag van Jan I van Brabant en zijn broer Godevaart. KB, Brussel, ms. IV 684 f. 43r.

Opmerkelijk genoeg zegt de begeleidende tekst in de kroniek niets over de miniaturen. We krijgen geen praatje bij een plaatje. Er is sprake van de ridderslag van hertog Jan I en zijn broer Godevaard door de Franse koning Filips III maar dat hoorde eigenlijk nog bij de vorige pagina (zie hiernaast).

Jans eerste reis naar Engeland, in 1279, komt aan bod op de volgende pagina met het opschrift Hoe hertoge Jan in Ingelant tornyerde ende synen zoen aens conyncx dochter bestaedde. Er is sprake van een toernooi waarop Jan zoveel indruk maakte dat koning Edward I direct bereid was zijn dochter Margaretha aan Jans zoon Jan II uit te huwelijken. Nadere details ontbreken over het toernooi in Engeland ontbreken zowel in de Brabantsche Yeesten als in de Spiegel Historiael maar zijn wel te vinden in een andere kroniek: de Slag bij Woeringen van Jan van Heelu waarin verhaald wordt hoe Jan I op roemrijke wijze het hertogdom Limburg bij Brabant voegde. De vervaardiger van de miniaturen moet zo rond 1445 deze tekst dus ook gekend hebben. Of was hij er misschien van uitgegaan dat de bewerker ook hieruit ter inspiratie zou putten?

Jan II vs. Edward I tijdens een toernooi in Engeland. KB, Brussel, ms IV 684 f. 44r.

Even terug naar de toernooiminiaturen. De miniaturist is op het eerste gezicht zorgvuldig te werk gegaan en heeft via heraldische herkenningstekens de deelnemers aan het toernooi een gezicht gegeven. Zo is op de voorgrond van de toernooiminiatuur hertog Jans zoon Jan II te zien, herkenbaar aan de gouden Brabantse leeuw met barensteel (zeg maar een horizontale stok met drie hangers) op zijn wapenrok en het dekkleed van het paard. Hij neemt het op tegen koning Edward I, te herkennen aan een wapenrok en dekkleed versierd met drie gouden leeuwen op een rood veld. Achter Jan II is de heer van Wezemaal te zien (zilveren lelies op een rood veld).

Op de toernooiminiatuur is het natuurlijk een drukke bedoening. In al dat gedrang van die ridders op paarden (let ook op der verschillende soorten helmen die gebruikt worden) passen niet zoveel kleuren en symbolen. Daarom heeft de miniaturist ook nog gebruik gemaakt van de tribune om wat extra deelnemers te kunnen weergeven:

Wapenschilden op de eretribune bij het toernooi. KB, Brussel, ms. 684 f. 43v.

Hij heeft twee reeksen van wapenschilden onder elkaar gezet. De onderste reeks is het Brabantse team met naast Jan I en zijn zoon Jan II, de heren van Gaasbeek, Wezemaal, Rotselaar, Geten, Diest, Breda en Bierbeek, oftewel de top van de Brabantse ridderschap. Deze baanrotsen, zoals ze wel genoemd werden, waren zo rijk en machtig dat ze een eigen banier mochten voeren in de strijd en op een toernooi. Voor een 15de eeuws publiek waren deze heren nog steeds herkenbaar; de heerlijkheden die werden gesymboliseerd door de wapenschilden bestonden nog steeds ook al waren ze nu in het bezit van andere families.

Edward III en zijn zonen. KB, Brussel ms. IV 684 f. 43v.

De Engelse reeks (boven de Brabantse) levert echter een opmerkelijke combinatie van wapenschilden op. Tegenover Jan I en Jan II zou je Edward I en zijn zoon Edward II verwachten. Maar we zien naast het schild met de drie gouden leeuwen, een gevierendeeld schild met in het eerste en vierde kwartier de gouden lelies van het Franse koningshuis. Dit is het wapen dat Edward III vanaf 1340 voerde om zijn claim op de Franse troon kracht bij te zetten. Naast het wapen van Edward III zien we nog drie keer hetzelfde wapen maar dan ‘gebroken’ met verschillende barenstelen. Het gaat hier om de zonen van Edward III, namelijk Edward, the black prince, Lionel of Antwerp en John of Gaunt.

Heeft de miniaturist zich hier vergist en had hij geen goede genealogie van het Engelse koningshuis paraat of gewoon geen goede voorbeelden om over te nemen? Of liet hij expres de Engelse claim in viervoud terugkomen in de miniatuur om het Franse koningshuis (en de Fransgezinden in het 15de eeuwse Brabant) een steek onder water uit te delen? Het Brabantse publiek (adellijk, stedelijk?) moet dat wel gewaardeerd hebben. Brabant had eeuwenlang goede banden onderhouden met Engeland. Dat kwam niet alleen tot uitdrukking in allerhande huwelijken maar ook in uitstekende handelsbetrekkingen. De kansen van de Engelsen op de Franse troon waren rond het midden van de vijftiende eeuw vrijwel nihil, maar dat deed niets af aan de Brabantse voorkeuren.

NB Voor suggesties ter identificatie van de overige Engelse wapenschilden op de tribune houd ik me aanbevolen.

Naschrift: zie de reacties bij dit bericht voor een oplossing van de heraldische puzzel.

2,5 minuut ridderlijkheid

Kun je in 2,5 minuut uitleggen wat het Engelse begrip chivalry inhoudt? Ja, dat kan: kijk maar naar dit filmpje van het Getty Museum. Het biedt een korte introductie op de tentoonstelling die vorige week opende in dit museum te Los Angeles. Op de tentoonstelling worden diverse middeleeuwse geïllustreerde manuscripten getoond die ons iets moeten duidelijk maken over chivalry. Maar wat is dat dan precies, chivalry?

Heeft u al gekeken? Dan kunt u deze alinea overslaan. Volgens het filmpje is chivalry een erecode ontwikkeld in de 11^de en 12^de eeuw door (of eigenlijk voor) de vechtende klasse waarbij waarden als trouw, dapperheid, vrijgevigheid, bescherming van de zwakken, centraal stonden. De bloeddorstige geharnaste vechtersbazen werden hierdoor enigszins geciviliseerd en in het gareel gebracht. De ridders moesten vooral trouw betonen aan hun heer, aan de kerk (ga op kruistocht om het Heilige Land te bevrijden!) en aan de vrouw (hoofse liefde). Langzamerhand ontwikkelde chivalry zich zelfs tot een algemeen waardensysteem dat bepalend was voor de levensstijl van de aristocratie.

Koning Konrad de Jonge op valkenjacht. Bron: Manesse-codex, UB Heidelberg, Cod. Pal. germ. 848, fol. 18r. Zie: http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/cpg848/0009

De Nederlandse vertaling van chivalry is ridderlijkheid. Zoek chivalry maar even op in de meest gebruikte online encyclopedie. Laat maar, ik heb het al gedaan (klik hier). Zoek nu equivalenten (in de linkerkolom) in verschillende Europese talen. Hé, dat is gek: de Nederlandse versie van chivalry (ridderlijkheid) ontbreekt en is slechts een subitem van ridder (ruiter). In het Duits wordt chivalry correct weergegeven als Ritterlichkeit. En ook de Spaanse versie spreekt van virtudes de un caballero. Maar in het Frans en Portugees lezen we respectievelijk chevalerie en cavalaria medieval.

De uitleg bij die laatste lemma’s komt beter overeen met de manier hoe tijdgenoten chivalry zagen. Laatmiddeleeuwse schrijvers hebben het eigenlijk over alle ridders tezamen, wij zouden zeggen de ridderschap. De Engelse historicus Craig Taylor legt dit goed uit in de introductie van zijn nieuwe boek Chivalry and the ideals of knightood in France. Hij zegt dat het hedendaags gebruik van het woord chivalry zich los heeft gezongen van de middeleeuwse praktijk. Als middeleeuwers het woord in brede zin gebruikten dan hadden ze het hoogstens over de daden die een ridder tijdens een oorlog had verricht (deeds of arms) en zeker niet over ridderlijk gedrag zoals boven geschetst.

Hertog Jan I van Brabant. Afbeelding uit de Manesse codex, ca. 1300-1340. Bron: UB Heidelberg, Cod. Pal. germ. 848, fol. 18r. Zie: http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/cpg848/0031

Het beeld dat het filmpje van ridderlijkheid schetst is dan ook vrij romantisch en simplistisch, sterk beïnvloed door de manier waarop middeleeuwse auteurs hun publiek wilden laten geloven wat het was om een ideale ridder te zijn. Met de sociale (en militaire) werkelijkheid heeft dit alles weinig te maken; het leven van de meeste ridders was natuurlijk doordesemend met agressie en geweld.

Verder heeft het filmpje (en dus de tentoonstelling?) iets paradoxaals. De tekst gaat in algemene zin vooral over de 12^de en 13^de eeuw. De getoonde handschriften komen echter bijna allemaal uit de late middeleeuwen, met name de vijftiende eeuw (zie de aftiteling). De verklaring volgens de website van het museum: ‘By the later Middle Ages illuminated manuscripts had helped establish chivalry as a system of values that permeated almost every aspect of aristocratic culture.’ Nu vind ik de getoonde middeleeuwse handschriften best fraai maar ze hadden buiten de hofkringen toch een vrij beperkt publiek.

Maar goed, bent u toevallig in Los Angeles deze zomer? Ga toch maar even kijken naar die mooie handschriften in het Getty.

PS Zie over ridderordes (weer wat anders dan ridderschap) en de tentoonstelling Ridders van Holland in het Muiderslot de gastbijdrage van Arie van Steensel.